Historia
Kto dokładnie robił rozbiory Polski?

Kto dokładnie robił rozbiory Polski?

Każdy z nas kojarzy, że Polska przeżyła trzy rozbiory oraz zamkniętymi oczami licytuje jakie kraje uczestniczyły w tym. Niektórzy nauczyli się, że na liście są Niemcy, Austria i Rosja – a to jest błąd. Kraje te teraz tak się nazywają, wcześniej inaczej się nazywały.

Słowem wstępu

Przez przypadek wyłapałem hasło, jakie zostało użyte w poszukiwaniach informacji na moim blogu, a jest nim rozbiory polski przeprowadzili Prusy nie Niemcy. Ta pozycja na tyle mnie zainteresowała, że pomyślałem o tym, aby przyjrzeć się temu zagadnieniu bliżej. Co z tym się wiąże to to, że chcę doprowadzić do sprawy związanej z dokładnym ustaleniem państw i ich nazw, które prowadziły rozbiory Polski.

Podstawowe informacje o rozbiorach jakie znamy ze szkoły

Każdy z nas w szkole dowiedział się o trzech rozbiorach Polski, które na początku podzieliły nasz kraj a później zlikwidowały go z map świata na dosyć długi czas temu. W pewnym sensie można by było stwierdzić, że każdy z nas powinien kojarzyć oraz cokolwiek wiedzieć. Wiadomo, jak to jest z ludźmi w szkołach, pojawia się hasło A po co mi to? Przecież nie będę z tego korzystał. Dla mnie pamięć narodu ginie jak ginie o nim pamięć – z tego też powodu próbuję cokolwiek przekazać dalej.

Przechodząc dalej poniżej umieszczam kilka podstawowych informacji na temat rozbiorów znanych z naszych szkolnych książek o historii. Wiadomo, że część z czytelników mojego bloga może inaczej pamiętać to co będę poniżej napisałem, jest to związane z faktem różnego nauczania przez wiele lat oraz jego modyfikacja historyków, nauczycieli – a pewien czas temu nawet nie tylko oni mają na to wpływ.

Ziemie polskie po III rozbiorze
Ziemie polskie po III rozbiorze
Źródło: Rozbiory Polski

Długo by się rozpisywać na temat szczegółów związanych przyczyn, ale ogólnie mogę napisać, że była nią niezdolność kraju do reform, mogących wzmocnić siłę militarną Polski. Wikipedia twierdzi, że mimo znacznego potencjału gospodarczego nie zdołano przeprowadzić koniecznych reform podatkowych (np. stałego opodatkowania szlachty i duchowieństwa) i politycznych (m.in. zniesienie liberum veto i pańszczyzny). Przeciw reformom była zarówno większość szlachty, magnaterii, jak i duchowieństwa. Podejmowane próby reform w myśl idei oświeceniowych upadły. Szczególną rolę odegrała zdrada części magnatów, wyższego duchowieństwa i szlachty w ramach tzw. konfederacji targowickiej.

Bym rozwinął to, że głównie szlachta, magnateria oraz w pewnym sensie powiązany z nimi stan duchowieństwa posiadali dosyć sporą liczbę przywilejów, ziem oraz osób z rodziny na stołkach urzędniczych, że rozpoczęli inaczej patrzeć na interesy Polski. Wyglądało to raczej, że ważniejszy był najpierw rodzinny biznes, dopiero po pewnym czasie sprawy kraju. Z tego też powodu trudno było cokolwiek uzyskać na sejmikach.

Widząc co się dzieje w Rzeczypospolitej Obojga Narodów Rosja i Prusy (przez niektórych nazywani też Niemcami) działali na niekorzyść naszego kraju i 11 kwietnia 1764 roku podpisały tajny aneks do traktatu sojuszniczego. Uznały one, że zobowiązują się do wspólnego wystąpienia zbrojnego przeciwko Rzeczypospolitej, gdy strony uznają, że zagrożone są ich interesy w tym kraju.

W wyniku presji prymasa interrexa Władysława Aleksandra Łubieńskiego Rzeczpospolita uznała oficjalnie na sejmie konwokacyjnym tytuły carycy Wszech Rosji Katarzyny II (nieuznawany od 1721) i tytuł króla Prus Fryderyka II(nieuznawany od 1701). Stanowiło to realne zagrożenie dla integralności terytorialnej państwa polskiego. Rosja w czasie rozbiorów podnosiła z tego tytułu roszczenia terytorialne wobec ziem ruskich Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego. Prusy natomiast wykorzystały fakt, że Prusy Królewskie stanowiły niegdyś integralną całość z Prusami Wschodnimi, choć Fryderyk II przyznawał w swoich pismach, że nie posiada żadnych prawnych podstaw do pretensji względem prowincji polskich. Jednocześnie austriaccy Habsburgowie jako królowie Węgier od XVI wieku rościli prawa do Rusi Halicko-Włodzimierskiej (po łacinie: Galicji i Lodomerii).

Nie wiem czy każdy cokolwiek kojarzy, ale warto nawet dla przypomnienia pozostawić daty trzech znanych rozbiorów Polski. I rozbiór Polski odbył się 1772 i podziału ziem dokonała Rosja, Prusy oraz Austria. II rozbiór Polski w 1793 roku był pomiędzy Rosją a Prusami, natomiast III rozbiór Polski w 1795 roku – Rosją, Prusami a Austrią.

Dla niektórych może i ciekawostka a dla innych raczej już codzienność, że Imperium Osmańskie jako jedyne państwo nigdy nie uznało likwidacji Rzeczypospolitej na skutek rozbiorów. Legenda mówi, że Turcy, chcąc szczególnie podkreślić fakt nieuznania rozbiorów Polski, przy każdej prezentacji ambasadorów i dyplomatów na dworze sułtana powtarzali: Poseł Lechistanu jeszcze nie przybył.

The Polish Plumb Cake, alegoria I rozbioru Polski, grafika Johna Lodge’a z 1774 roku
The Polish Plumb Cake, alegoria I rozbioru Polski, grafika Johna Lodge’a z 1774 roku
Źródło: Rozbiory Polski

Inną ciekawostką jest to, że w Toruniu i okolicy do dziś zachowały się fragmenty kordonu – wału granicznego carsko-pruskiego, usypanego w postaci 3–4 metrowego obniżenia ziemi oraz dwóch wałów ziemnych po bokach. Można je oglądać między innymi wzdłuż drogi ze Służewa do Chorągiewki i Gniewkowa, biegnącej przez poligon czy w Grabowcu i drodze do Brzozówki.

Dodatkowo we wsi Prehoryłe w powiecie hrubieszowskim na skrzyżowaniu ulic Sokalskiej i Zielonej stoi stalowy krzyż przydrożny. Spodnia połowa dolnego, długiego ramienia to dawny austriacki słup graniczny. Krzyż wykonała miejscowa ludność w roku 1995 przez dospawanie dodatkowych rur i prętów. W dolnej części słupa widnieje wytłoczone słowo Teschen. Jest to niemieckojezyczna nazwa śląskiego miasta Cieszyn, gdzie słup został wykonany, znajdującego się wcześniej w granicach Austrii. Pośrodku przepływającego w pobliżu Bugu przebiegała po trzecim rozbiorze Polski granica austriacko-rosyjska. Stąd też istnienie austriackiego słupa granicznego tak daleko od dzisiejszej Austrii.

Czy były tylko trzy rozbiory Polski, które znamy z książek historycznych?

Poza tymi trzema rozbiorami można napotkać też na informacje o innych sytuacjach związanych z działaniach związanych z dzieleniem terytorium naszego kraju. Nie można zaprzeczyć, że coś takiego się nie wydarzyło, ale trzeba pamiętać, że jednak coś jednak było na rzeczy i trzeba zweryfikować informacje w odniesieniu do podstawowej wiedzy. 6 grudnia 1656 roku podpisano w miejscowości Radnot (obecnie rumuńskie Iernut) w Siedmiogrodzie podpisano układ pomiędzy królem szwedzkim i księciem siedmiogrodzkim, gdzie dzielono ówczesne polskie ziemie na strefę kilku wpływów. Na szczęście dla naszych przodków, plan ten nigdy nie wszedł w życie.

Podpisy pod dokumentem złożyli książę pruski i elektor brandenburski Fryderyk Wilhelm Hohenzollern i książę Siedmiogrodu Jerzy II Rakoczy, przy czym traktat przewidywał także gratyfikacje terytorialne dla ich stronników. Obdarowany za lojalność miał zostać także książę Bogusław Radziwiłł, wpływowy litewski magnat, oskarżany o zdradę interesów Rzeczypospolitej. Wynagrodzenie przewidziano też dla Bohdana Chmielnickiego, przywódcę trwającego jeszcze powstania kozackiego. Szwedzki król rezerwował dla siebie rozległe terytoria, książę Radziwiłł miał otrzymać województwo nowogrodzkie, elektor brandenburski – województwa łęczyckie, kaliskie, poznańskie i sieradzkie z ziemią wieluńską, a księcia siedmiogrodzkiego przewidziano na przyszłego króla okrojonej Polski, który miał rządzić częścią Mazowsza z Warszawą oraz Małopolską.

Podział Polski, ustalony w Radnot 6 grudnia 1656 roku
Podział Polski, ustalony w Radnot 6 grudnia 1656 roku
Źródło: Rozbiór na papierze. Król Szwecji i jego sprzymierzeńcy podzielili Polskę już sto lat wcześniej

Układ z Radnot ostatecznie nie wszedł w życie, choć wojska siedmiogrodzkie i szwedzkie rozpoczęły ofensywę na ziemiach polskich. Gdyby jednak plan rozbioru powiódł się, kraj nad Wisłą szybciej niż pokazała historia, zniknąłby z mapy Starego Kontynentu. Chociaż podkreśla się jednak, że układ ten był tylko projektem, który nie miał zbyt wielkich szans na realizację – ze względu na poparcie, jakie udzielił zagrożonej Polsce cesarz Ferdynand III, militarną pomoc Tatarów. Kluczowe było zwłaszcza wsparcie zbrojne udzielone Polsce przez rosyjskiego cara Aleksego I Michałowicza – w zamian za obietnicę korony polskiej dla jego syna.

Niebawem, w 1657 roku, wojnę Szwecji wypowiedziała także Dania, w nadziei na odzyskanie utraconych wcześniej terytoriów. Wszystko to sprawiło, że Polska, choć całkowicie wyniszczona, wyszła z trwającej do 1660 roku wojny obronną ręką.

17 września 1939 roku fizycznie rozpoczął się podział Polski na dwie strefy, rosyjską i niemiecką. Z jakiego powodu akurat ta data się pojawiła? W tym dniu ZSRR zaatakował Polskę, która już walczyła z niemiecką armią. Armia czerwona rozpoczęła walkę na podstawie wcześniej zawartego paktu pomiędzy władzami rosyjskimi i niemieckimi. Za sprawą ataku wojsk stalinowskich kapitulacja Polski stała się już kwestią kilkunastu dni. II Rzeczpospolita była zbyt słaba by oprzeć się potędze połączonych sił niemiecko-sowieckich, nawet dla pojedynczego wroga byliśmy zbyt słabi.

Wspólna agresja Hitlera i Stalina miała rozpocząć tragiczną okupację naszego kraju. Okupację, która trwała pół wieku. Bezpośrednią genezę działań wojennych stanowiło zawarcie w dniu 23 sierpnia 1939 roku pomiędzy Niemcami a ZSRR paktu Ribbentrop – Mołotow. Po spotkaniu ministrów spraw zagranicznych Rosji i III Rzeszy przyszłość Polski była już przesądzona. Tajny protokół dodatkowy do paktu, regulował kwestię podziału między obydwa kraje stref wpływów w Europie Wschodniej.

Z powodu przyszłych planów zagarnięcia przez Niemcy i ZSRR terytoriów państw w pełni suwerennych a pomysł był całkowicie sprzeczny z prawem międzynarodowym i Paktem Ligi Narodów to Protokół ten był ściśle tajny. W trzecim tygodniu wojny Polacy czekali na interwencję sojuszników na froncie zachodnim, ale z powodu decyzji z 12 września Najwyższej Rady Sojuszniczej Polska nie otrzymała wsparcia z powodu oceny, że Polska przegrała kampanię i ofensywę należy odłożyć do czasu wzmocnienia środków militarnych.

Natomiast 17 września ponad połowa polskiego terytorium była jeszcze wolna, rząd był w kraju, trwało jeszcze kilka bitew (na przykład nad Bzurą, broniły się także Warszawa i Modlin, Gdynia oraz Hel). Tego samego dnia Rosjanie zaatakowali nasz kraj, tylko że około godziny 2.00 nad ranem, a nasi żołnierze odczuli, że był to atak na tyły polskich wojsk walczących z Niemcami. Godzinę później Ludowy Komisariat Spraw Zagranicznych ZSRR przekazał polskiemu ambasadorowi notę w Rosji, w której zamieszczono fałszywe oświadczenie o rozpadzie państwa polskiego, ucieczce rządu polskiego i konieczności ochrony ludności na wschodnich terenach. Dla Stalina i jego współpracowników była to osobista zemsta za klęskę poniesioną podczas najazdu na Polskę w 1920 roku.

Mapa podziału Polski
Mapa podziału Polski
Źródło: Kto wywołał II wojnę światową?

Od momentu uderzenia na Polskę Armia Czerwona dokonała wielu zbrodni wojennych, mordując jeńców i ludność cywilną. Propaganda sowiecka określała atak jako wyprawę wyzwoleńczą w obronie ludności zachodniej Ukrainy i zachodniej Białorusi. W wyniku agresji do niewoli trafiło około 15 tysięcy polskich oficerów, którzy zostali wywiezieni do obozów w Kozielsku, Ostaszkowie i Starobielsku. Po napaści ZSRR na Polskę nastąpiły masowe wywózki na Syberię, które objęły, według różnych szacunków, od 900 tyś. do blisko 1,5 miliona Polaków. Podczas inwazji na Polskę Rosjanie użyli ponad 4 tysięcy czołgów, 1800 samolotów i 9 armii w sile 1,5 miliona żołnierzy, którym Polacy mogli przeciwstawić jedynie ponad 300 tysięcy. IV rozbiór zostawił swój ślad do dzisiaj w granicach Polski bez Wilna, Grodna i Lwowa, a wojska wschodniego sąsiada wyjechały z naszego kraju dopiero w 1993 r. Po zakończeniu wojny i nastaniu na polskich ziemiach nowych komunistycznych władz narzuconych przez ZSRR przypominanie o radzieckiej agresji z 1939 roku było oficjalnie zakazane. Nie wolno było mówić o czasach, gdy Stalin i wojska radzieckie ramię w ramię prowadzili wojnę z hitlerowską III Rzeszą. O radzieckiej agresji przez dziesięciolecia nie uczono w polskich szkołach. Była to jedna z największych białych plam w historii Polski. W komunistycznej propagandzie Pakt Ribbentrop – Mołotow przedstawiany był jako wyłącznie pakt o nieagresji. Część tajną paktu przemilczano lub zaprzeczano jej istnieniu.

Kto tak naprawdę robił rozbiory Polski?

Najczęściej występują terytorialnie dwa państwa, które najczęściej podchodziły do dzielenia naszego kraju, są nimi Niemcy oraz Rosja, lecz tak naprawdę trzeba podejść do tego tematu trochę w inny sposób. Nie da się nazwać ich jedną nazwą, lecz kilkoma – spowodowane jest to tym, że dochodziło do rozbiorów na przełomie kilku wieków. Co za tym idzie to też przekształcali się na różne sposoby i za każdym razem mieli swoje powody na rozbiory. Z tego też powodu podjąłem się tego tematu w celu pokazania, przy którym rozbiorze jakie kraje podchodziły do urwania przynajmniej kawałka polskiej ziemi dla siebie.

Przy pierwszym rozbiorze, jaki miał miejsce chronologicznie, głównymi uczestnikami było Królestwo Szweckie oraz Księstwo Siedmiogrodzkie. Chociaż pojawiły się jeszcze pozycje związane z profitami dla Księstwa Moskiewskiego, Marchia Brandeburska (która była połączona unią personalną z Prusami), Księstwem Pruskim oraz księcia Bogusława Radziwiłła i Bohdana Chmielnickiego. Dwaj ostatni mieli dostać swoją dolę dzięki tylko swoim zasługom związanymi z ułatwieniem możliwości przeprowadzenia podziału. Wiadomo, że ten rozbiór nie doszedł do skutku, inaczej by nie doszło do kolejnych trzech podziałów polskiego terytorium.

Grafika przedstawiająca jak trzy państwa zabierają polskie terytorium.
Grafika przedstawiająca jak trzy państwa zabierają polskie terytorium.
Źródło: Rozbiory Polski

W przypadku trzech znanych nam z książek rozbiorów to mogę stwierdzić, że część z nas jest przyzwyczajona do mówienia, że Rosja, Niemcy oraz Austria wzięły dla siebie profity. Niestety nazewnictwo jest błędne – naród niemiecki był, lecz rozbity na mniejsze państwa. Przez to też trzeba mieć pewność, o której części obecnego kraju się mówi. W przypadku Rosji to w przypadku poprawności politycznej powinno się inaczej nazwać. Podobnie jest też w przypadku Austrii – mało kto wie, że właśnie w tym kraju do 1806 roku władcy tytułowali się Cesarzami Rzymsko-Niemieckimi. Powracając do tematu przewodniego, to przy pierwszym i trzecim rozbiorze Polski uczestniczyły trzy państwa – Królestwo Pruskie, Imperium Rosyjskie oraz Cesarstwo Rzymsko-Niemieckie (które nazwałbym też w skrócie Cesarstwem Austriackim albo też Świętym Cesarstwem Rzymskim). Co do drugiego rozbioru to uczestniczyły dwa pierwsze kraje z powodu, że Austria uczestniczyła w walkach z Francją.

Przy ostatnim rozbiorze (wspomnianym przeze mnie) po raz kolejny pojawiają się dwa państwa, które wcześniej wymieniłem. Są nimi Niemcy oraz Rosja. I tutaj pojawiają się problemy z nazwaniem odpowiednio danego kraju. Dla niemieckiego agresora można odnaleźć nazewnictwo faszystowskie Niemcy, III Rzesza, ale tak naprawdę powinno się określać Rzesza Niemiecka, a po wchłonięciu Austrii to nawet jako Rzesza Wielkoniemiecka. Natomiast rosyjskie państwo też posiadało swoją odmienną nazwę – ZSRR. Rozwijając nazwę to brzmi ona jako Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich. Można też spotkać nazewnictwo Związek Radziecki oraz Związek Sowiecki.

Bibliografia

  1. Rozbiory Polski;

  2. Upadek Polski;

  3. Rozbiór na papierze. Król Szwecji i jego sprzymierzeńcy podzielili Polskę już sto lat wcześniej;

  4. IV rozbiór Polski;

  5. Święte Cesarstwo Rzymskie;

6. III Rzesza;

  1. Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich.